Президен ыйааҕа – туһалаах политика саҕаланыыта

 2016 с. ахсынньы ыйын бастакы күнүгэр 642 нүөмэрдээх Россия научнай технологическай сайдыытын сүрүн төрүөттэрин ыйар ыйаах таҕыста. Ыйаах 31-с түһүмэҕин алта кэрчигэ бүүс бүтүннүү оҕону технологияҕа, техникаҕа уһуйарга анаммыт. Ыйаах сүрүн өйдөбүлэ бу эйгэҕэ Аан дойду бастыҥ дьонун аҕалан, бары түмсэн, сомоҕолоһон, үбү-харчыны мунньан уруккуну саҥардар үлэни тэрийэхтээхпит диэн өйдөбүлү биэрэр.

Биһиги санаабытыгар бу ыйаах 20-с сыллардаахха сайдыыттан, эргиэнтэн хаалбыт Россияны, тутулун уларытан, атын додулар батталларыгар киллэрбэт баҕалаах В.И.Ленин көҕүлээһининэн политехническай үөрэх киэҥ, далааһыннаах политикатын санатта. Ити сүҥкэн политика аҕыйах уонча сыл иһигэр үөрэҕэ суох Россияны космоска тиийэ бастыыр судаарыстыба буола кыаҕырдыбыта. Ол сайдыыны Н.С.Хрущев 1958-59 сыллардаахха үөрэҕи төттөрү реформалаабыт соруга школа – производство – вуз уонна коммунизмы тутар дойду оҕолоро икки сыананы ылыа, кылаастарыгар иккис сылын хаалыа суохтаахтар диэн политикаттан харгыстаммыта. Чулуу учонайдарбыт ити политиканы утарбыттарын үрдүнэн былаас күүһүлээн билии ситимин быһа түһүөҕүттэн үөрэх кыаҕа мөлтөөбүтэ билигин да өрө тахса илик. Политехническэй уонна естественнай үөрэхтэр идэни баһылыырга хайа да ньыматааҕар билиини ордук чиҥэтэр, түргэтэтэр суоллар буолалларын киһи-аймах билбитэ хас да үйэ буолла. Ону өйдөөбүт дойдулар ситиһиилэрэ сүдү.

Орто Дойду проект уопсай көстүүтэ

Билиҥҥи үөрэх Айылҕа үөрэҕин ситэ илик да буоллар наука үөрэҕэ дэнэн киһи-аймаҕы сайыннарда. Аны ити политика ис туругун үөрэх саҥа идеологиятын учуутал хайдах ылынарыттан, үөрэтэриттэн, иҥэрэриттэн тутуллуо. Үөрэх ситимин салайар дьон бииртэн биир кэрдиис кэмҥэ оҕо улаатар, ыччат ситэр кыаҕар сөбүн көрөн дьүөрэлээн, үрдүк үөрэх таһымыгар наука сайдыытыгар үтүмэннээх үбү уган араас дойдуттан дьоҕурдаах оҕолору, чулуу учуонайдары түмэн балысхан сайдыыга таһаарбыттара биһиэхэ холобур буолла. Аны биһиги ити саҥа үөрэх идеологиятыгар төһө сөп түбэһэрбитин, бэлэммитин көрүнүөҕүҥ.

1. Сахалар наука үөрэҕин ылсыбыппыт баара-суоҕа 100 эрэ сыл курдук буолла. Ити кэм иһигэр Аан дойду 1500 омугуттан Азия, Европа, Америка континеннарыгар наука үөрэҕин ылына илик омук ахсаана баһаам эбит. Ити түгэн биирдиилээн киһи, дьон-сэргэ, омук наука үөрэҕин өйдүүр дьоҕура тэҥэ суоҕун туоһулуур. Биһиги билиҥҥи түргэн билим ситимин кэмигэр кылгас кэм иһигэр орто үөрэххэ ситиһиибит балай да үрдүк диэн эттэххэ омуо буолбат. Ордук чуо ааҕарга, суруйарга, суоттуурга, наука хайа эмит орто таһымыгар бэлиэтэммит дьоннордоохпутунан. Ол аата саха хааныгар  сайдыыга дьүөрэлэһэр баҕа баар. Дьэ, ол баҕа хантан үөскээбитий диэн ыйытыы үөскээн тахсар. Биһиги санаабытыгар  өбүгэлэрбит хас эмит тыһыынча сылларга хайдах, туох үгэстэри хаалларбыттарыттан тутулуктаах быһыылаах. Биһиэхэ кут-сүр үөрэҕин үгэстэрэ, айыыбыт итэҕэлэ үс тыһыынча сыл кэриҥэ баарын онтон-мантан сиэттэрэн билэн эрэбит. Ити үөрэхтэр ситимнэрин, кинилэр ис өйдөбүллэрин, эҥин араас биһигини баһыйбыт омуктар судаарыстыбаларыгар олорбут буоламмыт, умна быһыытыйан баран саҥа сөргүтэн эрэбит. Өбүгэлэрбит сылаас дойдуларга омуктар араас атааннаһыыларыттан араараары, омук ааатырар улуу үөрэхтэрбитин тыынын быһымаары тыйыс тымныы айылҕаҕа аҕалан мэйиибит үлэлиир дьоҕурун эрчийбиттэрэ чопчу диир сөп курдук.
2. Япония учуонайдара оҕо мэйиитин сайдыыта 3 сааһыгар улахан киһи мэйиитин сайдыытын 80 %-нын ситэр диэбиттэрин утарар билии суох. Аныгы үөрэх программата баһыйар үксэ идэни баһылыырга туһаайыллар  диэн санааны син иҥэриннибит. Ол аата оҕо сайдар кыаҕа муҥура суох улаханын билбит дьон быһыытынан оҕону кыра эрдэҕиттэн идэҕэ уһуйар программа оҥоһуллуохтааҕын, сокуонунан бигэргэтиллиэхтээҕин билиниэхтээхпит. Оҕо улаатан истэҕин аайы учуутал соруга судургутуйар диэн өйдөбүлү, оҕо өйдүүр дьоҕура улаатарыттан уонна учуутал таба көрөр чулуу дьоҕуруттан тутулларын, ылыныахтаахпыт. Биһиги оҕону уһуйбут чулуу учууталларбыт: Михаил Андреевич Алексеев, Нина Афанасьевна Алексеева, Аан дойду дьонун баһыйбыт оҕолору уһуйбут тренердэрбит Дмитрий Петрович Коркин, Николай Николаевич Кычкин үлэлэрин ырытыы түмүгэр киһини арыйар, сайыннарар кыах, оҕо дьоҕурун билэн баран, кини сыыһатын-халтытын таба көрүүгэ, ону сатаан көннөрүүгэ олоҕурар эбит диэн түмүккэ кэллибит. Наука тылынан эттэххэ мэйии биир өйдүүр дьоҕурун чөмчөкөтүттэн иккис, үһүс үктэлгэ умсугутан тиэрдэр ньымалар (психофизиологическай, психоэмоциональнай коррекция), өссө ханнык эрэ өйдүүр дьоҕуру трансформациялаан киһини сайыннарар кыах диэн быһаарыахха сөп.
3. 1991 сылга диэри сахалар сүөһү көрөр омук, онон сир баайын туһаҕа таһаарар үлэҕэ дьоҕурдара да кыахтара да суох диэн урукку тутул политиката омукпут 80 –тан тахса %-нын, былыр тайаан сылдьыбыт сирин-уотун быһан, муора суолуттан арааран, тыаҕа олордубута. Аныгы кэмҥэ М.Е.Николаев курдук эрэли үөскэппит чулуу киһилээх буоламмыт ити батталлаах өйдөбүлү Владимир Романович Кычкин, бастаан көмүскэ, онтон алмааска, Матвей Николаевич Евсеев алмааска, Георгий Петрович Яковлев алмааһы кырыылыырга сахалары кимтэн да итэҕэһэ суох үлэлэтэн бар дьонноругар эрэли үөскэппит үтүөлээхтэр. Асчыппыт Иннокентий Иннокентьевич Тарбахов саха аһылыгын амтанын Европаҕа тиийэ амсатан саханы хайҕатта, оҕо-аймахха биир бастыҥ идэ суолун тэллэ. Борис Федорович Неустроев (Мандар уус), Августина Николаевна Филиппова уонна да атын норуот маастардара саха былыргы дьоҕурун оҕолорго уһуйар, иитэр кыһалара дьонноругар-сэргэлэригэр үтүө холобур буолан кэлимсэ тарҕанан эрэр. Бу аан дойду экономикатын «биир» илиигэ ылан, омугуттан тутулуга суох ураты билиилээх-көрүүлээх дьону түмэн үлэлэтэн байар-тайар сүдү тэрилтэлэр политикалара салгыы сайдар тускулугар сахалар да айар-тутар кыахтаахпыт диэн биллэрии эрэ бэлиэтэ диэхтээхпит.
4. Идэни ылынарга оҕоҕо көрдөрөн эрэ буолбакка, туттаран-хаптаран, кыттыһыннаран үлэлэтэн, бэйэтэ умсугуйан өйдөөн-төйдөөн үлэлэтэр, хамсатар эйгэтин тэрийэн биэрэр, кылааска хаайан олорон соруйан-модьуйан үөрэтэрдээҕэр, тахсыыта улахана айылҕа үөрэҕэр былыр былыргыттан баар. Аныгы кэмҥэ оҕо тутан-хабан билиитин чиҥэтэр кыаҕар виртуальнай үөрэх балысхан сайдыыны эптэ. Холобур, Финляндияҕа биһиги кэммитигэр универсальнай оскуолалар 80-с сылларга киирбиттэрэ. Билигин биэс эрэ мөлүйүөн киһилээх дойду 10-ча дьон туһанар бастыҥ хаачыстыбалаах аһын-таҥаһын, малын-салын көрүҥүн оҥорон таһааран Аан дойдуга атыылаан үп-харчы киллэринэн сайдар. Киһи тустаах дьарыгын ис өйдөбүлүн төһө сөпкө өйдүүрүттэн, билэриттэн кини ол дьарыгын тупсаран, саҥардан оҥорор, ол аата айар кыаҕа улаатар диэн этиини ылынабыт. Ону инновация диэн ааттыыбыт. Аныгы кэм сайдыыта ити ирдэбилтэн улахан тутулуктанна. Ол аата аҥардас кнопканы баттаан билэр кыаҕы оҕо мэйиитин сайыннарар ньымаларынан солбуйан сайыннарыахтаахпыт чопчу. Оннук программа оҥоһулла илик, сабаҕалааһын баар. Аны итинник үлэни оскуола ситимигэр чопчулаабатахпытына оҕолорбут интернет оонньуур ситимиттэн кыайан тахсыбаккалар моһоллору туораабат турукка тиийиэхтэрин холобурдара элбэхтэр.

Үөрэх идэҕэ иитэр эйгэтэ Аан дойдуга муҥура суох элбэх. Онон, бэйэбит тус дьоҕурбутугар, баайбытыгар-дуолбутугар, айылҕабыт күүһүгэр  олоҕурар политика идеологиятын, хайа да ыараханы туораан, оҥостуохтаахпыт. Н.Н.Тихонов «Якутия – последняя кладовая планеты» диэн сабаҕалыыра, Саха Сирэ быһа холуйан 14-18 эрэ бырыһыан сирэ чинчиллибит диэн билиини ылынар буоллахпытына, инникитин оруннаах буолуон сеп. Нефть, газ айылҕа күүһүн (эниэргийэтин) туһанар кыаҕын 3 эрэ %-нын ылар буоллаҕына 97 %-наах кыах ситэ туһанылла илик. Баай үрдүгэр олорон итиччэ кыаҕы үөрэтэн туһаммат — татым өй. Ол аата, ити энергия туһаҕа тахсар түгэнигэр, биһиги дойдубутугар, былдьаһыктаах муустаах байҕалга киһи-сүөһү тоҕуоруһара саарбахтаммат. Өксөкүлээх Өлөксөй «Ойуун түүлүгэр» сэрэппит сэрэтиитэ «Кэллэллэр эрэ – Ыар тыыннарын, Сүдү сүрдэрин, Албас санааларын, Үктэтиилээх өйдөрүн, Биэскэлээх мэйиилэрин, Угаайылаах толкуйдарын, Уйарбыт аата суох … ». Оччотугар билиҥҥи кэм омук инники дьылҕатын эркээйитин олохтуур былдьаһыктаах эбитин тоһоҕолуур оруннаах.

Эскиз научно-образовательного центра «Технолог» проекта «Орто Дойду»

Аны политехническэй эйгэ киэҥэ-куоҥа сүрдээх, атын омук баһылаабыт эйгэтин эккирэтэр ситиһиитэ кэмчи, тахсыыта кыра буолуон сөп. Ол инниттэн былыргыттан аныгыга диэри омукпут олоҕун суолун ырытан көрдөххө Саха Сирин төрүт олохтоохторун инники кэскилэ сүнньүнэн үс хайысхаҕа кэлимсэ тахсыылаах буолуон сөп: 1. Айылҕа үөрэҕин ситимин, былыргы билиини сөргүтэн оҕону киһилии киһи таһымыгар таһаарар ньымалары сайыннаран сайдыыттан. 2. Араас омук аһын-үөлүн оҥорор кыаҕы сайыннаран бэйэ аһын амтанын аатырдар сатабылтан, хоту дойдуга үлэлииргэ, хамныырга табыгастаах сылаас таҥаһы айартан. 3. Сир баайын, айылҕа сэниэтин кыаҕын туһаҕа таһаарар ньымалары баһылыыртан.

Бу хайысхалар ис тутулларыгар киирдэххэ үтүмэн элбэх Саха Сиригэр ирдэнэр идэ эркээйилэрэ тахсан кэлэллэр. Политехническэй сайдыы таһыма хас да үктэлтэн туруон сөп. 1. Оскуола политехническэй үөрэҕин чиҥник баһылаабыт оҕо элбиириттэн. Билиҥҥи кэмҥэ политехническэй үөрэҕинэн айа-тута сатаабыт 40-ча оскуола түмсэн, сүбэлэһэн-амалаһан дьарыктанар. Политика суоҕуттан, үп-харчы тиийбэтиттэн, эр киһи оскуолаҕа айыйаҕыттан кыахтара кыра. Бу политехническэй үөрэх түмсүүтүн салайар Надежда Константиновна Тимофеева, бэйэтэ 14-с оскуола директора, 2015 с. күһүнүгэр бу үөрэх ситимин Россия президенигэр тиийэ туруоруста. Онон В.В. Путин баттаабыт ыйааҕар биһиги учууталларбыт кыттыгастаахтар. 2. Оскуола таһымыттан республика таһымыгар тахсан салгыы алтыһан, бэртэн бэрт тардыһан, омук тылын баһыйан сайдар эйгэтэ баар буоларыттан эмиэ тутулуктаах, сыала-соруга суох туох да сайдыбат. Бу иккис үктэлгэ дьоҕурдаах оҕолору сүрүннүүр эйгэ «Орто Дойду» проект иһинэн «Технолог» диэн ааттанан университет инновационнай киинин дьонунан оҥоһулла сылдьар. Ити бырайыак итэҕэл туһунан утаҕа Россия конкурсун кыайан Ростуризм ивестициятын үбүлүүр бырайыагар 2014 сыл ахсынньы ыйын 1 күнүгэр 411 №-дээх бирикээһинэн киирбитэ да чиновниктартан тутуллан уһаан-кэҥээн олоххо киирэрэ бытаарда.

«Ленскэй край» кэнниттэн салгыы сайдар кыах Аан дойдуга муҥура суох элбэх. Ол быһаарыытын калмыктар холобурдарынан этиэххэ сөп. Перестройка саҕана Кирсан Николаевич Илюмжинов үөрэҕин политикатыгар эмиэ биһиэхэ курдук «департамент по подготовке кадров» диэн тэрилтэтэ үөрэххэ дьоҕурдаах 150 ыччатын талан аан дойду бастыҥ үөрэҕин ситимигэр харчы төлөөн үөрэттэрэ ыыппыт. Бу куттара-сүрдэрэ бэйэлэрин ис итэҕэллэринэн бөҕөргөөбүт оҕолор дойдуларыттан баралларыгар Илюмжинов маннык эппит: «Үөрэххитин бүтэрэн баран Аан дойду улахан тэрилтэлэригэр киирэн үлэлиир таһымҥа тиийиэхтээххит. Ситиһиилэннэххитинэ, атаххытыгар турдаххытына дойдугутугар көмөлөһөөрүҥ». Элистаҕа Илюмжиновы кытта көрсүһүүгэ ити политика туһунан ыйытыыбар маннык эппиэттээбитэ: «Ол ыччаттартан биир бырыһыана дойдутугар көмөлөстөҕүнэ мин туруорбут сорукпун туолбутунан ааҕыныам диэн».

Айыы үөрэҕэ наука үөрэҕин кытта дьүөрэлэһэрэ ирдэнэрин Россия наукаҕа уонна үөрэххэ миниистиринэн О.Ю. Васильева анаммыта да туоһулуур. Ити хайысхаҕа К.Н.Илюмжинов калмыктар инникитин бөҕөх туруктаах буолалларыгар улахан өҥөлөөх. Калмыктар итэҕэллээх буолан Чечня сэриитигэр ыччаттарын кытыннарбатахтара да улахан. Талааннаах салайааччы ыччатын харыстыыр, хаххалыыр, арчылыыр ньыманы булан өлүүттэн-сүтүүттэн быыһаатаҕа. Манна даҕатан эттэххэ киһи-аймах тас дьүһүнэ-бодото уларыйбатаҕа 70 000 сылтан орто. Арай эмиэ биирдиилээн киһи кэриэтэ дьон, омук, судаарыстыбалар олохторо тэҥҥэ байбат-тайбат, сайдыбат кыһалҕаларыттан, ордугурҕаһыыны күөдьүтэн иҥсэ-обот тэнийэн киһилии быһыы-майгы алдьанан атааннаһыы, арахсыы, үчүгэй олоҕу көрдөөн көһүү, этиһии-охсуһуу, айдаан-куйдаан, өлөрсүү-өһөрсүү үксээтэ. Ол түмүгэр киһи киһиэхэ сыһыана алдьанна. Былыр былыргыттан бар дьон өбүгэлэрэ сэрэппит сэрэтиилэрэ сырдык хараҥа охсуһуута кэлимсэ саҕаланна. Ол сэрэтиилэр сиэри-майгыны өрө тутар араас айымньыларынан аан дойдуга театрынан эрэ тарҕаммыттара абыраабата. Иҥсэ-обот, өлөрсүү-өһөрсүү харчыга умсубут саҥа көрдөрөр-иһитиннэрэр ситимнэринэн тарҕанар күүһэ сүдү эбит. Итэҕэлин таска таһааран бэйэтин мин диэнин билинэ илик омукка тастан киирэн алдьатар аналлаах идеология охсуута улахан буолуон сөп. Конфуций, Омар Хайам тыһыынча сыл ынараа өттүгэр судаарыстыба тутулун дьонун сиэрин-туомун, биирдиилээн киһи киһиэхэ киһилии сыаһыаннарын ойуулаан хоһуйуулара ити адьынат былыр былыргыттан баарын туоһулуур. Биһиги кэммитигэр адьынат киэҥник тарҕанна.

Культура диэн омук тылын өйдөбүлэ киһи олоҕун оҥостор дьарыгын көстүүтүн эрэ быһаарар эбит. Политехническэй үөрэҕи баһылаабыт киһи өлгөм үпкэ-харчыга сыстыахтааҕын быһыытынан айыы, аньыы диэн өйдөбүллэри билиэхтээх. Ол аата айылҕа үөрэҕин наука үөрэҕин кытта дьүөрэлиир ирдэнэрин туоһута. Холобур, бу эбиэс, бу сэлиэһинэй эҥин диэн, ол культуралары сайыннарар, сытыган окко кубулуппат билии киһи ити үүнээйилэргэ сыһыаныттан тутулуктаах. Холобур, байар туһуттан үүнээйилэр геннэрин төрөөбөт-үөскээбэт оҥорор сыһыан киһи-аймах бурдук диэн аһылыгы сүтэрэригэр тиэрдиэн сөп. Оҕо кутун-сүрүн ис туругун тупсарар ньымалары арыйбакка аҥардас музыканан, ырыанан, ойуулуурунан, үҥкүүнэн, артыыстыырынан уһуйан киһилии киһини ииппэккин. Истиҥ, ыраас сыһыан диэн өйдөбүл киһилии киһи иитиллэр ситиһиитэ диэн өйдөөтөххө ону-маны буккуйан культураны быһаара сатыырбыт алҕаһа арыллыан сеп. Культура диэн ааттыыр сатабылбыт киһи олоҕор быһаччы дьайыылааҕын ылыннахха Аан дойду дьоно культураларын араастара киһи киһиэхэ сыһыана тупса илигинэ чөл турукка киирэр кыаҕа суох. Биһиги ити адьарай ааҥныырыттан көмүскэлбит Айыы уонна Кут-Сүр үөрэҕин социальнай туризм нөҥүө ыччакка билиһиннэриигэ сытар. Үс мөлүйүөн кв. км. сиргэ абына-табына сытар, кыанар-кыаммат 600-тахса оскуоланы биир сиргэ түмэн билии биэрэр кыах туризм ити көрүҥэ суох кыаллыбат. Саха сирин иһинэн үлэлиир, 2009 сыл, ахсынньы ыйын 15 күнүгэр ылыллыбыт З N 444-IV диэн бэлиэлээх, туризм сокуонугар судаарыстыба өттүттэн социальнай туризмы сайыннарарга көмө баар буолуохтааҕын 4 ыстатыйа 2 соругар сурулла сылдьар. Онон, политехническэй үөрэх киһи аймахха сөҕүмэр ситиһиини, баайы-дуолу биэрэр кыаҕын билинэн туран, киһилии киһини иитэр эйгэни айар-тутар үөрэҕи кытта дьүөрэлиирбит эргиччи ситиһиилээх буоларын оҥостуохтаахпыт. Өбүгэлэрбит итэҕэллэрэ, айылҕаны үөрэппит үөрэхтэрэ — биһиги сүдү баайбыт. Хайа да үөрэх хайысхата өбүгэлэрбит үгэстэрин, сиэрдэрин-туомнарын көлүөнэттэн көлүөнэҕэ илдьэ сылдьара киһилии киһи элбииригэр, саха омуга хайа да кэмҥэ этэҥҥэ олорон үөдүйэн үксүүрүгэр, дьону-сэргэни кытта эн-мин дэһэн тэҥҥэ сылдьарыгар, хоту дойдуга олоҕу тэрийбит ситиһиитэ холобур буоларыттан саргыбыт тутуллара буолуо диэн сабаҕалыыбын.

Виктор Ноговицын, п.н.к., 1993-98 сс, СР ыччакка, спортка, туризмҥа миниистирэ